Yêu lấy những cái cây - Giáo dục về Môi trường và Phát Triển Bền Vững

Hiểu về Giáo dục mầm non (P.6)

Có lẽ bản thân mình cũng là một đứa trẻ thuộc “thế hệ nhà kính”, được lớn lên trong một môi trường khép kín của những căn nhà đô thị, tách biệt khỏi thiên nhiên.

Hệ sinh thái “nhà kính” của mình với những điều kiện ổn định, an toàn, được kiểm soát chặt chẽ, trái ngược với những câu chuyện kể của ba mẹ mình về những mùa hè bơi sông, tắm suối, leo cây, hái trái với rất nhiều những biến cố bất ngờ xảy đến. Mình chưa bao giờ nghĩ kĩ về tác động của việc này cho đến khi lớn lên và xung quanh mình mọi người bắt đầu nói nhiều hơn về việc bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.

Về mặt lý trí, mình luôn hiểu đây là những điều cần thiết và cần phải làm. Tuy nhiên sâu thẳm bên trong, mình cảm thấy dường như mình không thể xây đắp được một cảm giác gắn kết với thế giới tự nhiên, đặc biệt là thực vật, cây cối như cái cách mà các thế hệ đi trước có được. Giống như một sự đứt gãy về mặt tình cảm, không thể yêu thương được điều đáng lý ra mình cần phải yêu.

Chỉ mới gần đây thôi thì cảm giác này mới có sự thay đổi đáng kể. Trong một chuyến đi gần 3 tuần đi qua một số nước Châu Âu, khi di chuyển liên tục từ những nơi có thật nhiều mảng xanh trong thành phố cho đến những nơi đã bị bê tông hóa gần như hoàn toàn thì lần đầu tiên mình mới thật sự thấm thía giá trị của tự nhiên.

Thật sự là giống như câu hát của Đen Vâu, ở những thành phố ít cây cối, việc “thở cũng làm ta lao lực”. Khi không có cây xanh, không khí đặc quánh lại, nặng nề, lẫn với mùa xăng xe, bụi đường, thuốc lá. Đó là một sự đối lập hoàn toàn với không khí dịu mát lẫn với mùi của lá cây, hoa cỏ, loãng hơn, nhẹ hơn, ở những thành phố có nhiều cây xanh.

Sự đối lập này quá rõ ràng, không thể không để tâm vì khi ngay hôm trước mình vừa thấy “dễ thở” thì hôm sau lại thấy “khó thở” và ngược lại. Trải nghiệm này làm cho mình chợt thấy quý, thấy cần không gian xanh hơn rất nhiều so với trước đây.

Và mình bắt đầu để ý hơn khi ở trong khu nhà mình đang sống, khu vực có nhiều cây xanh dường như tạo ra một kiểu “tiểu khí hậu” hoàn toàn khác biệt. Mình dần chậm lại để trân trọng vẻ đẹp và sự tồn tại của một bông hoa, của một tiếng chim hót hay một chiếc lá rụng. Dù hơi muộn màng, nhưng ít nhất giờ đây trong lòng mình đã có một tình cảm chân thật hơn rất nhiều với tự nhiên.

-----

Khi tìm hiểu kỹ hơn về trạng thái ĐỨT GÃY KẾT NỐI VỚI TỰ NHIÊN này, đặc biệt giữa trẻ em và thiên nhiên, mình thấy có một số nguyên nhân như sau:

1.Loài người chúng ta cảm thấy có một khoảng cách nhất định với các loài sinh vật khác, đặc biệt với cây cối, vì chúng rất khác biệt so với chúng ta, về đặc điểm và lối sống.

Chúng ta dễ cảm thông và yêu thương một con người hơn là một con vật, và dễ yêu thương một chú chú chó hay mèo hơn là một cái cây. Một mối quan hệ thường được xây dựng dựa trên những điểm tương đồng và sự tương tác. Thật không dễ để nhận ra rằng một cái cây tương đồng với ta ra sao và ta phải giao tiếp, tương tác qua lại với nó thế nào.

2.Cảm giác “ghê sợ” (disgust) theo tâm lý học tiến hóa là một cảm giác hữu ích mà loài người được di truyền qua nhiều thế hệ để bảo vệ chúng ta khỏi những nguy cơ tiềm ẩn trong thế giới tự nhiên. Khi nhìn thấy sâu bọ, rắn hay những thứ ẩm ướt và dơ bẩn, phản ứng đầu tiên của chúng ta thường là rụt lại, tránh xa.

Những hậu quả nghiêm trọng liên quan đến tính mạng từ những cơn đại dịch có nguồn gốc từ động vật, vi sinh vật như COVID-19 cũng làm chúng ta e sợ hơn với thế giới tự nhiên. Chúng ta đã quen với khái niệm “vô trùng”, “khử khuẩn” và sự sạch sẽ trong mọi thứ xung quanh. Thiên nhiên nói chung có vẻ là một thứ gì đó thú vị khi đọc qua trang sách, xem TV hay đứng từ xa quan sát, nhưng việc lại gần và chung sống thì trở thành điều gì đó xa lạ và nguy hiểm.

3.Thế giới hiện đại với những tiện nghi và sự cuốn hút của lối sống và các hoạt động giải trí nhân tạo cũng như áp lực từ cuộc sống làm cho thời gian tiếp xúc với thiên nhiên ngày càng thu hẹp dần đi, sự hiểu biết, mối gắn kết với thiên nhiên ngày càng trở nên mờ nhạt.

4.Cảm giác bé nhỏ của mỗi cá nhân khi đứng trước những vấn về môi trường quá lớn lao làm chúng ta hoài nghi về khả năng tạo ra sức ảnh hưởng và đóng góp của mình để xoay chuyển tình thế.

Đặc biệt với trẻ em, làm thế nào để giải thích cho các em về những vấn đề vĩ mô như biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường, sự tuyệt chủng của các loài động vật để trẻ không cảm thấy mọi thứ quá đáng sợ? Làm thế nào để liên kết ý nghĩa của mỗi hành động nhỏ hằng ngày với một bức tranh lớn hơn trong tâm trí của các em?

Với những nguyên nhân như trên thì có thể thấy rằng:

Mối quan hệ gắn kết với môi trường tự nhiên đang ngày càng không còn là một điều nghiễm nhiên với con người, đặc biệt là những đứa trẻ của thế hệ nhà kính.

Chúng ta không thể mặc định rằng trẻ em lớn lên sẽ biết yêu lấy môi trường xung quanh và chỉ cần chúng ta kêu gọi rằng “Hãy bảo vệ môi trường” là các em sẽ thấy đồng cảm và biết mình cần phải làm gì. Mối quan hệ với thiên nhiên là một mối quan hệ cần phải vun đắp theo thời gian một cách tỉ mỉ và cận trọng.

-----

Trong buổi webinar vừa rồi, cô Anneleen đã chia sẻ một mô hình rất hữu ích. Đó là Mô hình Cây (Tree Model) của tác giả Palmer về ba thành tố của Giáo dục môi trường:

- Giáo dục TRONG môi trường (𝐄𝐝𝐮𝐜𝐚𝐭𝐢𝐨𝐧 𝐢𝐧 𝐭𝐡𝐞 𝐞𝐧𝐯𝐢𝐫𝐨𝐧𝐦𝐞𝐧𝐭): trẻ em vui chơi, học tập, sinh hoạt trong môi trường tự nhiên thường xuyên để hình thành những trải nghiệm tích cực, những kết nối cá nhân với thế giới tự nhiên.

- Giáo dục VỀ môi trường (𝐄𝐝𝐮𝐜𝐚𝐭𝐢𝐨𝐧 𝐚𝐛𝐨𝐮𝐭 𝐭𝐡𝐞 𝐞𝐧𝐯𝐢𝐫𝐨𝐧𝐦𝐞𝐧𝐭): trẻ em xây đắp sự hiểu biết về thế giới tự nhiên, hiểu về mối quan hệ giữa các thành tố trong tự nhiên với nhau và mối quan hệ giữa con người với tự nhiên.

- Giáo dục VÌ môi trường (𝐄𝐝𝐮𝐜𝐚𝐭𝐢𝐨𝐧 𝐟𝐨𝐫 𝐭𝐡𝐞 𝐞𝐧𝐯𝐢𝐫𝐨𝐧𝐦𝐞𝐧𝐭): trẻ em tham gia tích cực, chủ động và sáng tạo vào các hành động thực tiễn để có thể bảo vệ và cải thiện môi trường xung quanh.

Cả ba thành tố này đều cần thiết nhưng mình cảm thấy chúng ta có thể có xu hướng tập trung quá nhiều vào yếu tố thứ 3 dưới hình thức nhưng lời kêu gọi và phong trào “sớm nở tối tàn” thay vì thật sự chăm chút cho 2 thành tố còn lại.

Tác giả David Sobel trong quyển sách Trẻ em và Tự nhiên có một đoạn viết mình thấy rất ấn tượng. Ông phản biện cách tiếp cận truyền thống mà người lớn hay sử dụng khi dạy về các vấn đề môi trường cho trẻ em, ví dụ như:

[Các khu rừng mưa đang dần biến mất; vậy thì hãy dạy cho trẻ em về những điều kinh khủng sẽ xảy ra khi rừng mưa biến mất để các em sẽ hành động để cứu lấy chúng!

Thay vì vậy, tôi quan tâm hơn đến việc nuôi dưỡng mối quan hệ giữa trẻ em và những cái cây trong chính sân nhà của chúng, như một bước đệm để các em có thể góp sức bảo vệ rừng mưa nhiệt đới khi lớn lên, khi các em có thể thực sự làm được điều gì đó. Việc trò chuyện với cây và trốn sau những cái cây cần đến trước việc cứu lấy những cánh rừng.]

Như vậy, Giáo dục "trong" môi trường và "về" môi trường cần là NỀN TẢNG cho giáo dục "vì" môi trường.

-----

Tuổi thơ là một giai đoạn rất kì diệu khi mà trẻ em thường cảm thấy ngạc nhiên, tò mò, hứng thú với rất nhiều điều. Đó là một giai đoạn nhạy cảm và quan trọng để xây dựng rất nhiều những nền tảng kiến thức và cả những mối quan hệ có thể theo các em đến suốt cuộc đời.

Thật là bận rộn làm sao, nhưng quả thật là trong những mối quan hệ cần vun đắp ấy còn có cả mối quan hệ với tự nhiên. Chỉ khi những mối quan hệ lành mạnh và thân thuộc này giữa trẻ em và thiên nhiên tồn tại thì có lẽ chúng ta mới có thể đòi hỏi và tin tưởng vào một thế hệ có trách nhiệm với môi trường xung quanh hơn: biết phát triển để đáp ứng những nhu cầu của mình nhưng không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của những thế hệ tương lai khác.

----

Chủ đề về giáo dục môi trường và phát triển bền vững là một chủ đề thật sự rất lớn, có rất nhiều điều có thể bàn luận. Trong phạm vi bài viết này mình chỉ xin nói đến một khía cạnh nhỏ và gợi ý một số giải pháp cụ thể hơn trong phần hình ảnh kèm theo cũng như các thông tin trong phần bình luận.

Mình cũng vẫn đang trong hành trình xây đắp lại mối quan hệ của mình với thiên nhiên nên mình không phải là một chuyên gia hay một hình mẫu lý tưởng nào cả, mọi người cứ đóng góp và chia sẻ thêm thông tin, suy nghĩ nhé.

- Linh Hồ - The Marveller
Tiến sĩ Giáo dục học