Bạn đang nói ngôn SÓI hay HƯƠU? – Giao tiếp Phi bạo lực | Giao tiếp trắc ẩn (P.2)

Từ nhỏ mình đã cảm thấy giao tiếp với người khác là một điều khó khăn. Điều này ám ảnh mình một thời gian rất dài vì trong xã hội Việt Nam dường như việc trở nên hoạt ngôn, thân thiện là điều kiện quan trọng nhất cho sự thành công. Mình thấy mình bị “lỗi” theo một cách nào đó nhưng không rõ cụ thể vì sao lại như vậy.

Phải đến những năm gần đây khi dành rất nhiều nỗ lực để hiểu về chính mình thì mình mới nhận ra rằng mình rất nhạy cảm với những tín hiệu giao tiếp từ người khác.

Không chỉ là về lời nói mà còn cả về những cử chỉ phi ngôn ngữ như tone giọng, gương mặt, cơ thể. Một cái nhíu mày, một cái nhăn trán, một ánh mắt lơ đãng, một chút lên giọng, một tiếng thở ra…

Mình không cố ý tiếp nhận những tín hiệu này nhưng mọi thứ cứ tự động chạy vào tâm trí mình và làm mình tốn rất nhiều năng lượng và cảm xúc để xử lý.

Sau này chồng mình hay nói vừa đùa, vừa thật rằng đó là “siêu năng lực” của mình vì mình có thể cảm nhận được cảm xúc của người khác rất nhanh, ngay cả khi chính người đó còn không/chưa nhận ra.

Điều này khá đúng và khả năng này thật sự hỗ trợ mình rất tốt trong những cuộc trò chuyện sâu, khi thuyết trình, giảng dạy, tổ chức sự kiện, đặc biệt là khi mình tương tác với các em bé vì mình có thể đồng cảm được với người khác ở một mức độ sâu sắc.

Tuy nhiên, ngay cả nhìn theo góc độ tích cực này cũng vẫn không giúp giải tỏa được sự băn khoăn trong lòng mình và những khó khăn mình gặp phải khi trong nhiều trường hợp phải cố gắng “giả vờ” như mình không cảm thấy gì hết.

------

NEW, JESS và JOE

Trong chuyến đào tạo chuyên sâu về NVC lần này, mình phải đối mặt trực tiếp với khó khăn này một lần nữa khi được xếp vào nhóm gọi là Family Group (Nhóm gia đình) để đồng hành, chia sẻ, trò chuyện trong suốt quá trình đào tạo.

Hoạt động đầu tiên của nhóm chính là giới thiệu về bản thân. Mình được đề xuất tự giới thiệu trước. Trong quá trình mình đang nói, mình bắt đầu nhận thấy những người còn lại trong Family Group của mình có vẻ không tập trung hoặc có vẻ gì đó không hài lòng. Như mọi khi, mình bắt đầu tiếp nhận những tín hiện phi ngôn ngữ này của ba người còn lại trong nhóm ngay cả khi họ đang im lặng.

Nhận ra những tín hiệu có gì đó không tích cực, mình thấy bối rối và tự hỏi không biết mình có đang nói gì không ổn không, mọi người có hiểu được mình không và có muốn lắng nghe tiếp không. Mình thấy không thoải mái và không thật sự sẵn sàng để chia sẻ nhiều hơn.

Tuy nhiên, khi những người còn lại bắt đầu nói về bản thân và trong những tương tác sau đó, mình dần hiểu chuyện gì đã xảy ra.

👨Trong nhóm của mình có một anh bạn, mình tạm gọi là New. New đã chia sẻ rằng vì những chấn thương trong tuổi thơ khi lớn lên trong một gia đình quá khắc nghiệt và thường xuyên bị bạo lực về tinh thần nên anh đã rèn luyện cho mình một gương mặt không cảm xúc để giấu hết tất cả vào trong. Do đó cho dù thật sự trong lòng New có rất nhiều cảm xúc, anh ấy vẫn giữ một gương mặt hoàn toàn tĩnh lặng và lạnh lùng.

👩Trong nhóm còn có chị Jess. Khi chị chia sẻ nhiều hơn thì mình hiểu rằng ngay trong lúc mình đang giới thiệu về bản thân thật ra chị đang bận suy nghĩ và xử lý sự không hài lòng của chị về cách chia nhóm của Ban tổ chức.

🧒Người cuối cùng là Joe. Joe khi lắng nghe mình không thật sự tập trung, liên tục đảo mắt nhìn sang hướng khác. Sau này thì mình hiểu rằng Joe là một người “ám ảnh” với việc giúp đỡ người khác, lúc nào cũng trong tâm thế sẵn sàng xem xung quanh mình có việc gì đang xảy ra để có thể đóng góp, giúp đỡ. Joe chỉ tập trung khi chính bạn ấy đang nói chuyện, còn ngoài ra Joe rất khó giữ được sự tập trung khi lắng nghe một ai đó.

Những điều này về New, Jess và Joe mãi sau đó mình mới biết được đầy đủ. Còn trong giây phút đầu tiên mình đang mở lòng và muốn kết nối với mọi người thì mình hoàn toàn không biết gì cả.

Mình đã nghĩ mọi người không thích mình. Và tệ hơn, mình bắt đầu tự trách móc bản thân vì sao lại “nhạy cảm” như vậy, và vì sao lại nghi ngờ mọi người theo cách như thế.

----

VÌ SAO GIAO TIẾP LẠI KHÓ?

Trải nghiệm lần này giúp mình thật sự thấm hơn lý do vì sao giao tiếp giữa người với người lại khó khăn:

Những gì chúng ta thể hiện ra bên ngoài (dù là bằng ngôn ngữ lời nói hay ngôn ngữ cơ thể) thường không tương thích với những cảm xúc và nhu cầu ta có.

Mình cho là mình “nhạy cảm” hơn một chút, nhưng mọi người có thể cũng vẫn luôn gặp phải vấn đề này trong giao tiếp giống như mình: Đó là luôn phải tự đoán ý của người khác và những dự đoán của mình có thể không thật sự đúng.

TS Tâm lý học Marshall Rosenberg, người phát triển nên NVC đã chỉ ra rằng chúng ta được nuôi dưỡng bằng một loại tư duy và ngôn ngữ “tuyệt vọng”, hay ngôn ngữ SÓI để hình thành xu hướng diễn giải những gì chúng ta nghe thấy và nhìn thấy theo hướng TỰ TẤN CÔNG chính mình hoặc TẤN CÔNG người khác.

Như trong trường hợp trên của mình với New, Jess và Joe, dù thật ra những gì mọi người thể hiện ra không thật sự liên quan đến mình nhưng mình vẫn tự suy diễn thành mình là nguồn gốc của vấn đề. Và đồng thời mình cũng cảm thấy không hài lòng với mọi người vì bị đối xử không thân thiện như vậy. Câu chuyện đầy bão giông kiểu như thế này thường xuyên xuất hiện trong đầu mình ở rất nhiều tình huống tương tự và làm mình thấy rất kiệt sức.

----

NVC giúp gì để GIẢI QUYẾT những suy diễn không hữu ích này?

Sự kỳ diệu của NVC nằm ở chỗ nó giúp chúng ta trở nên THẲNG THẮN, CHÂN THẬT với nhau về những gì ta đang cảm thấy, không cần phải mò mẫm, không cần dùng những suy nghĩ không hữu ích để “phiên dịch” lẫn nhau nữa.

NVC cung cấp cho chúng ta một cách tư duy và bộ ngôn ngữ mới - ngôn ngữ HƯƠU, để ngay cả khi đang rất thẳng thắn, đang sống rất thật, chúng ta vẫn có thể không cần phải “bạo lực” với nhau.

Nguyên lý quan trọng nhất của NVC chính là ở tầng sâu của mọi lời nói hay cử chỉ, hành động có vẻ tiêu cực với chính mình và với người khác đều là những NHU CẦU HỢP LÝ và đáng trân trọng.

Ở thế giới của những nhu cầu rất “con người” đó, chúng ta có thể dễ dàng tìm cách sống hòa thuận với nhau hơn.

----

Hãy thử tìm cách để CHUYỂN HÓA NGÔN NGỮ tuyệt vọng (NGÔN NGỮ SÓI) sang ngôn ngữ NVC (NGÔN NGỮ HƯƠU) trong một tình huống cụ thể nhé:

Khi người mẹ nói với con của mình rằng:

👩:Tại sao con cứ bị điểm kém hoài vậy? Con phải cố gắng lên chứ sao lại lười biếng quá vậy? Học hành như vầy rồi sau này làm gì mà sống? Mẹ nói vậy cũng chỉ muốn tốt cho con thôi.

Đứa trẻ khi nghe những lời này lập tức có suy nghĩ trong đầu:

👧: Mình thật tệ. Mình quá thất bại. Mình không bao giờ có thể làm cho mẹ hài lòng được. Mẹ không thương mình. Mình có cố gắng mà sao mẹ không nhìn thấy nhỉ? Điểm kém thì sao, nhiều người không học đại học vẫn thành công đó thôi” và sau đó quyết định nói với mẹ:

“Sao mẹ cứ la con hoài vậy, mẹ muốn thì đổi đứa con khác luôn đi!!!”.

Đấy là những gì hai mẹ con nói với nhau và nghe được từ nhau, nhưng không thật sự phản ánh đúng những gì đang diễn ra bên trong mỗi người.

Trong ngôn ngữ Hươu, thông điệp ở đây thật sự của người mẹ là:

👩: Khi thấy con bị điểm kém hai lần gần đây, mẹ cảm thấy lo lắng và buồn bã. Mẹ muốn những gì mẹ nói với con được tiếp thu. Mẹ muốn thấy an tâm khi nghĩ về tương lai của con rằng con sẽ ổn. Mẹ cũng sợ hãi khi nghĩ đến những gì người khác nói về việc học của con. Mẹ muốn được công nhận là một người mẹ tốt.

Và thông điệp thật sự của người con muốn gửi đến mẹ của mình là:

👧: Khi nghe mẹ nói như vậy, con thấy buồn, xấu hổ, bất lực và tức giận. Con muốn được ghi nhận về những gì con đã cố gắng. Con cũng muốn được giúp đỡ vì con đang thấy khó khăn trong việc tìm thấy động lực để học. Con muốn được yêu thương ngay cả khi con chưa đủ tốt. Con muốn có cảm giác an toàn.

----

Khi so sánh hai loại ngôn ngữ Sói và Hươu này ta sẽ thấy SỰ KHÁC BIỆT nằm ở chỗ:

• Ngôn ngữ Sói có tính phê bình, phê phán, dán nhãn, so sánh, tập trung vào hậu quả của hành động, tập trung vào việc tranh luận đúng sai, vào việc ai là người chịu trách nhiệm, áp đặt mong muốn thay đổi và thường có yếu tố phóng đại sự thật (lúc nào cũng, luôn luôn).

• Trong khi đó, ngôn ngữ Hươu tập trung vào mô tả các sự việc một cách CHÍNH XÁC, CHI TIẾT nhất có thể và tập trung nói về CẢM XÚC và nhu cầu. Đối phương có thể là tác nhân kích hoạt cảm giác bất ổn trong lòng ta nhưng nguồn gốc thật sự của cảm giác đó đến từ những NHU CẦU của bản thân. Tương tự, hành động của người khác trước hết cũng đến từ những nhu cầu của họ.

• Khi nói ngôn ngữ Hươu, ta không cố gắng biến người khác (hay chính bản thân mình) thành “vai ác” bằng cách đánh giá, phê phán, mà ta chỉ mời họ đến để thấy phần “con người” trong ta – những cảm xúc và nhu cầu rất thật và hợp lý.

• Khi ta cũng làm điều tương tự cho đối phương, cố gắng thấy phần “con người”, phần “thiện ý” của họ thì cả hai sẽ sẵn sàng hơn để cho đối phương điều họ đang cần. Khi đó, việc cho đi không phải vì sợ hãi, không phải vì cảm giác tội lỗi, không phải vì chúng ta “nên” hay “phải” làm điều gì đó, mà vì sự thấu cảm lẫn nhau. Ta cho đi dễ dàng hơn khi biết rằng mình đã được lắng nghe, vì những nhu cầu của mình thật sự có ý nghĩa với người khác.

Như vậy trong thế giới qua lăng kính của NVC, không có ai là kẻ thù của ai, việc đúng sai có thể tạm gác qua một bên. Chỉ còn lại những con người với những nhu cầu chưa được đáp ứng đang TUYỆT VỌNG muốn tìm cách để nhận được điều họ cần.

Đôi khi họ biết điều đó, đôi khi không. NVC giúp cuộc sống dễ thở hơn khi giúp những điều đang “SỐNG” ở bên trong chúng ta trở nên rõ ràng trong mỗi tương tác ta dành cho nhau.

Thực hành NVC không phải để trở nên dễ thương và hoàn hảo, mà là để sống THẬT hơn!

----

Để làm quen với ngôn ngữ NVC, mình mời mọi người nghĩ đến những mối quan hệ khó khăn trong cuộc sống của mình, nghĩ đến những câu nói có thể khó nghe và gây tổn thương, có thể do người khác nói với mình hoặc mình đã nói với ai đó hoặc chính mình.

Hãy dành một chút thời gian để đánh giá xem câu nói đó có phải NGÔN NGỮ SÓI hay không. Nếu có, sử dụng bảng từ vựng về nhu cầu và cảm xúc bên dưới để thực hành chuyển đổi câu nói ấy sang NGÔN NGỮ HƯƠU nhé.

Mình có đưa ra và bàn luận về một số ví dụ cụ thể tại trang Facebook của mình: https://bit.ly/giaotiepphibaolucp2

Ngoài ra mình cũng dùng các câu thoại trong phim Nhà Bà Nữ để phân tích thêm về ngôn ngữ Sói: https://bit.ly/phantichngonngusoi

Nếu mọi người thấy hứng thú, có thể cùng mình thảo luận sâu hơn nhé!

- Linh Ho -
Nghiên cứu sinh Tiến sĩ và Thạc sĩ Giáo dục học tại Vương Quốc Anh