Chúng ta mất gì và được gì khi trao quyền cho một đứa trẻ? – Lấy trẻ làm trung tâm và triết lý giáo dục từ những cột đèn giao thông
Hiểu về Giáo dục mầm non (P.2)
“Nó là trẻ con thì biết gì đâu!”
Cùng một câu nói, nhưng mình đã từng được nghe trong hai tình huống hoàn toàn khác nhau. Đứng dưới góc độ của những đứa trẻ, một bất lợi và một là có lợi.
Tình huống thứ nhất: Câu nói nhằm giải thích việc lấy đi quyền quyết định của một đứa trẻ, trong khi thực tế là em có khả năng đưa ra được quyết định đó. Đáng ra điều đứa trẻ có thể, và thường là muốn được tham gia quyết định thì lại không được cho phép. Theo cách này, câu nói mang tính bất lợi cho em.
Tình huống thứ hai: Câu nói được dùng để lý giải cho việc không đẩy trách nhiệm lên một đứa trẻ. Nhờ đó, em sẽ không phải chịu những hệ quả tiêu cực khi em chưa thể đưa ra được quyết định đúng đắn. Như vậy, câu nói lại có lợi cho đứa trẻ.
--------
Vậy thì là người lớn, khi nói ra câu nói trên, chúng ta thường suy nghĩ theo cách nào?
Mình tin rằng hầu hết chúng ta đều thật lòng yêu thương những đứa trẻ của mình. Và vì yêu thương, nên dù có ý thức hay không có ý thức, chúng ta vẫn thường nghĩ theo cách thứ hai. Quen nghĩ theo cách này, lâu dần, ít khi nào chúng ta chậm lại và tự hỏi rằng:
"Gỉa định là đứa trẻ chưa có khả năng đưa ra quyết định có thật sự là đúng hay không?"
Và vì thế, đa số các quyết định trong cuộc sống của trẻ đều do người lớn quyết.
Đến cuối cùng, chúng ta không muốn những đứa trẻ của mình phải chịu tổn thương. Chúng ta không cho chúng đưa ra quyết định, trên hết là để BẢO VỆ chúng.
“Làm sao con biết được món ăn nào sẽ tốt cho con? Làm sao con biết được mặc quần áo nào sẽ đủ ấm? Làm sao con biết được con nên xem kênh Youtube nào sẽ không gây hại? Làm sao con biết được học ở trường nào sẽ giúp con phát triển tốt? Làm sao con biết ngày hôm nay con nên học bài học gì, thực hiện hoạt động gì sẽ có ích hơn?”
Đứa trẻ có quá nhiều điều không biết là một sự thật. Vậy cơ sở nào để người lớn phải tin tưởng các em?
--------
Vì sao lấy người học làm trung tâm lại khó?
Mình nghĩ điều mình vừa bàn ở trên chính là vấn đề CỐT LÕI vì sao ai cũng nói về việc lấy người học làm trung tâm nhưng thực tế để làm được lại quá khó khăn.
Nếu lý do chỉ vì chúng ta là những người lớn ích kỷ, vô tâm, chỉ muốn cướp đi quyền ra quyết định về phần mình theo cách nghĩ thứ nhất thì lại đơn giản hơn.
Nhưng cái khó là vì chúng ta là những người lớn yêu thương và lo nghĩ cho con, nên chúng ta ngần ngại. Chúng ta vẫn sợ rằng nếu chẳng may buông tay con ra, để cho con tự đi mà con vấp ngã thì sao?
Chính vì thường xuyên nghĩ theo cách thứ hai, cách nghĩ tưởng là có lợi cho đứa trẻ mới ngăn ta cho phép đứa trẻ tự bước đi.
Mà đâu phải cú ngã nào cũng có thể đứng dậy dễ dàng?
Bà Maria Montessori có một câu nói rất nổi tiếng và gần như là triết lý trung tâm cho thực hành giáo dục của bà chính là: FOLLOW THE CHILD (Để đứa trẻ dẫn lối).
Có một thực hành rất đúng với nghĩa đen của câu nói này, gọi là Montessori hay Child-led Walk. Đó là những buổi đi bộ cùng con mà trẻ là người hoàn toàn định hướng. Khi con muốn dừng lại ngắm nhìn một bông hoa, mình sẽ dừng lại ngắm hoa cùng con. Khi con muốn chạy, mình sẽ chạy. Khi con muốn rẽ trái, mình sẽ rẽ trái. Khi con rẽ phải, mình rẽ phải.
Ý tưởng này rất hay và nhiều cha mẹ cũng đã thực hiện thành công. Tuy nhiên mình tự hỏi nếu một người mẹ đang có con sống trong khu vực chiến tranh nơi bom đạn, bạo lực đang là sự thật hằng ngày diễn ra xung quanh con thì cô ấy có đủ can đảm thực hiện việc đi bộ tự dẫn dắt này?
Hay ngay cả ở Việt Nam, khi khu vực sống xung quanh chúng ta có nhiêu nguy cơ về giao thông, ô nhiễm, thời tiết đôi khi không thuận lợi, thì có dễ dàng để thực hiện cách thức đi bộ này thường xuyên?
Người lớn có lý khi không cho trẻ con tự quyết định mọi thứ.
--------
Nhưng như vậy thì vì sao lại phải cho trẻ ra quyết định?
Có nhiều nguyên nhân có thể bàn nhưng trong bài viết này mình sẽ nói đến hai điểm chính mà mình đã học được từ nhiều tiếp cận giáo dục khác nhau.
Trước hết, đưa ra quyết định là QUYỀN CỦA MỘT ĐỨA TRẺ (The right of the child), giống như mọi con người khác.
Quyền này xuất phát từ nhu cầu của con người là muốn được TỰ CHỦ. Đây là một nhu cầu tâm lý đã được hai nhà khoa học Deci và Ryan chứng minh là có tính chung nhất với loài người.
Từ khi chỉ là một em bé sơ sinh, các em cũng đã muốn được tự chủ. Các em thử đưa tay lên một chút, đưa chân lên một chút, chạm vào cái này một chút, cái kia một chút, xem chuyện gì sẽ xảy ra và thích thú với những kết quả mà mình tạo ra.
Càng lớn, nhu cầu tự chủ càng cao và càng thể hiện rõ. Những cuộc khủng hoảng trong giai đoạn đầu đời hay ngay cả khi đứa trẻ đã lớn phần nhiều đến từ khát khao có được sự tự chủ.
Vì vậy, để cho những đứa trẻ được tự chủ chính là đang lấp đầy một trong những nhu cầu tâm lý lớn nhất của chúng. Bạn làm trái quy luật này, bạn đang tạo ra những đứa trẻ không hạnh phúc.
Ngoài ra, một khái niệm mình rất thích của tiếp cận giáo dục Reggio Emilia là ĐỨA TRẺ CÓ NĂNG LỰC (The competent child). Trẻ em không phải là những sinh vật hoàn toàn yếu đuối và bất lực.
Là một đứa trẻ loài người, tất cả các em đều được tự nhiên “LẬP TRÌNH” rất nhiều khả năng có thể tự phát triển được khi đến đúng thời điểm và hoàn cảnh. Đó cũng là điều mà bà Montessori gọi là “người thầy bên trong của trẻ em”. Khi hiểu đủ về những “lập trình tự động” này, chúng ta sẽ có niềm tin hơn vào khả năng tự dẫn dắt của các em.
Hơn nữa, trẻ em có một khả năng đặc biệt mà người lớn thường đã đánh mất trong quá trình lớn lên, chính là sự tò mò và lòng dũng cảm thử nghiệm cái mới. Điều này chính là gốc rễ của sự SÁNG TẠO.
Viễn cảnh tệ nhất có thể xảy đến với nhân loại chính là mọi đứa trẻ đều giống như ba mẹ chúng. Câu nói “mầm non chính là tương lai” không phải là một câu nói sáo rỗng mà là sự thật. Việc thế hệ sau dám và có khả năng tìm ra những điều mới mẻ chính là lý do vì sao xã hội của chúng ta phát triển đến như ngày nay và sẽ còn tiếp tục phát triển.
Cho phép đứa trẻ nuôi dưỡng sự sáng tạo từ những quyết định nhỏ nhặt hằng ngày chính là chúng ta đang nuôi dưỡng một tương lai tốt đẹp hơn.
--------
Giáo dục và những cột đèn giao thông
Như vậy người lớn đứng trước một THỬ THÁCH rất phức tạp: Chúng ta biết mình cần cho đứa trẻ sự tự chủ vì hạnh phúc của các em, tương lai của các em và tương lai của xã hội. Nhưng làm như vậy mang đến đủ mọi nguy cơ cho chính bản thân các em và mọi người xung quanh.
Giải quyết thử thách này như thế nào?
Nếu hiểu rõ về Montessori, chúng ta biết rằng bà không cổ vũ sự tự do cực đoan của đứa trẻ mà là “SỰ TỰ DO TRONG KHUÔN KHỔ”.
Trong chuyến đi học tập và nghiên cứu tại Singapore vào năm ngoái của mình, cô Hiệu trưởng và cũng là một chuyên gia về Montessori rất uy tín đã đưa ra một hình ảnh mình thấy hữu ích và dễ hiểu: Đó là môi trường giáo dục nên được thiết lập với những cột đèn giao thông.
ĐÈN XANH là khi trẻ có thể làm tự do mọi điều mình muốn. ĐÈN VÀNG sẽ giúp trẻ biết mình phải đi chậm, và ĐÈN ĐỎ giúp trẻ biết đến lúc phải dừng lại.
Sự khác biệt của một môi trường giáo dục lấy trẻ làm trung tâm chính là ở chỗ: đó là một môi trường có NHIỀU ĐÈN XANH hơn là đèn vàng và đỏ.
Còn với môi trường “truyền thống”, đi đến đâu trẻ cũng thấy toàn đèn vàng và đỏ. Nhiều đến nỗi, con chỉ có thể ngồi yên một chỗ và tuân theo sự hướng dẫn.
Không phải những đèn đỏ không quan trọng, nhưng những đứa trẻ chỉ lớn lên trong môi trường toàn đèn đỏ, khi chạm vào đâu con cũng bị ngăn cản, thì con sẽ đánh mất đi niềm hạnh phúc cơ bản nhất của mình và cũng mất đi năng lực quý giá nhất của con là sự sáng tạo.
------
Định nghĩa một nhà giáo dục lấy trẻ làm trung tâm
Vậy thì với mình, một nhà giáo dục thật sự tin tưởng vào việc lấy trẻ làm trung tâm là người tin vào những chiếc đèn xanh và tìm mọi cách để “BẬT ĐÈN XANH” càng nhiều càng tốt trong không gian sống và học tập của trẻ. Nỗ lực này đến từ niềm tin rằng những chiếc đèn xanh có giá trị và quan trọng, sẽ giúp cho trẻ hạnh phúc hơn, tiến nhanh và xa hơn về phía trước.
Và nỗ lực này thành công hay không đến từ việc hiểu đứa trẻ có khả năng tự ra quyết định ở những việc gì, khi nào, môi trường như thế nào sẽ an toàn và hữu ích để trẻ có thể làm được điều đó.
Như vậy, thiết kế môi trường lấy trẻ làm trung tâm không dễ, đòi hỏi sự chuyển hóa về nhận thức cũng như học hỏi và thử nghiệm rất nghiêm túc của người làm giáo dục.
Nhưng mình có niềm tin rằng khi giáo viên hay phụ huynh đã thực sự hiểu được ý nghĩa của những việc mình đang làm và có đủ năng lực, thì “bật đèn xanh” sẽ trở thành một công việc rất thú vị.
Nhìn đâu ta cũng sẽ thấy cơ hội để cho trẻ thử nghiệm tự làm, tự ra quyết định. Người lớn có thể lấy việc trẻ tự làm được là niềm vui chứ không chỉ là một việc phiền toái, đáng lo ngại.
Cô Anneleen – chuyên gia giáo dục Phần Lan có nói một điều mình cực kỳ tâm đắc: “Khi người lớn thật sự lùi lại và CHIA SẺ TRÁCH NHIỆM với trẻ, ta sẽ thấy những đứa trẻ trở nên đáng yêu hơn và những vấn đề rắc rối trong hành vi của trẻ sẽ giảm bớt đi.”
Vì sao lại như vậy? Như mình đã giải thích ở trên, khi được tự chủ, các em được thỏa mãn nhu cầu tâm lý quan trọng bậc nhất của mình và được sử dụng năng lực kỳ diệu nhất của mình là khám phá, sáng tạo.
Quá bận rộn tận hưởng những niềm vui này, các em đâu có nhiều thời gian đâu để mà khó chịu hay quấy phá?
------
Gợi ý cách thức bật đèn xanh
Thông qua chia sẻ của cô Anneleen, chị Nguyen Huyen và những trải nghiệm mình đã tích lũy được, mình thấy có thể sử dụng công thức quen thuộc 5W1H để giúp giáo viên cân nhắc trong quá trình thiết kế hoạt động hướng đến mở rộng sự tự chủ cho trẻ:
What? (Cái gì?); When (Khi nào?); Where (Ở đâu?); Who (Với ai?); Why (Tại sao?); How (Như thế nào?)
Nếu dùng công thức này để phân tích, ta sẽ thấy là đa số các tiếp cận đang ngày càng trở nên phố biến hơn như Montessori, Reggio Emilia, Play-based learning đều tạo điều kiện cho trẻ tự chủ ở rất nhiều khía cạnh trên.
Ví dụ như trong tiếp cận Montessori, trẻ tự chủ động chọn lựa giáo cụ, vị trí ngồi, thời gian thực hiện, người cùng thực hiện các hoạt động với mình.
Hay như với Reggio Emilia, các vật liệu mở (loose parts) cho phép trẻ kết hợp chúng theo nhiều cách khác nhau để thực hiện những ý tưởng của mình. Trẻ được tham gia lên kế hoạch cho các dự án mình sẽ thực hiện, tự đánh giá lại công việc của mình, tìm ra ý nghĩa cho những việc mình làm.
Với việc thiết kế các góc chơi theo tinh thần “học thông qua chơi”, trẻ được lựa chọn các góc chơi theo sở thích, quan tâm của mình.
Dù cho có nhiều tên gọi, nhiều giải pháp cụ thể khác nhau, tất cả những tiếp cận này đều nỗ lực cho trẻ được dẫn dắt quá trình học tập của mình với sự đồng hành, hỗ trợ, bảo vệ của người giáo viên và sự thiết kế tỉ mỉ của môi trường.
------
Nếu mọi người hỏi mình rằng mình lựa chọn tiếp cận giáo dục nào để định hướng cho hành trình thực hành giáo dục của mình?
...Thì có lẽ mình sẽ không lựa chọn một tiếp cận cụ thể nào cả mà việc “lấy trẻ làm trung tâm” mới chính là kim chỉ nam sẽ dẫn đường cho mình. Những tiếp cận, cách làm nào giúp mình mở rộng những khả năng này thì mình đều sẽ nghiên cứu và thực hành.
Trong một thế giới đã có quá nhiều đèn đỏ, mình thấy hạnh phúc nếu được là người có thể “bật đèn xanh” cho các em bé thật nhiều nhất có thể. Nhưng cụ thể “bật” thế nào để hữu ích và không biến trẻ trở thành những đứa trẻ chỉ muốn làm theo ý của mình thì sẽ lại bàn sâu hơn với mọi người trong một dịp khác nhé.
- Linh Ho -
Nghiên cứu sinh Tiến sĩ và Thạc sĩ Giáo dục học tại Vương Quốc Anh